धर्मांतर घोषणा वर्धापनदिन : सामाजिक परिवर्तनाचा क्रांतिकारी प्रवास
१३ ऑक्टोबर हा दिवस भारतीय सामाजिक इतिहासात एका विलक्षण क्रांतीचा साक्षीदार आहे. १९३५ मध्ये १३ ऑक्टोबर या दिवशी येवला (जिल्हा नाशिक) येथे भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी “मी हिंदू धर्म सोडणार आहे” अशी घोषणा करून एका अशा ऐतिहासिक चळवळीची मुहूर्तमेढ रोवली, ज्याने भारतीय समाजाच्या रचनेला आणि विचारविश्वाला नवा आकार दिला. म्हणूनच हा दिवस ‘धर्मांतर घोषणा वर्धापनदिन’ म्हणून दरवर्षी साजरा केला जातो. तो फक्त एका धार्मिक निर्णयाचा दिवस नाही, तर भारतीय समाजाच्या आत्ममुक्तीचा, सन्मानाच्या जागृतीचा आणि मानवी स्वातंत्र्याच्या उद्घोषाचा दिवस आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे संपूर्ण जीवन हे अन्याय, अस्पृश्यता आणि जातीय अत्याचारांविरुद्धच्या संघर्षाचे प्रतीक होते. ते केवळ कायदेतज्ज्ञ नव्हते; ते एक चिंतनशील क्रांतिकारक, समाजशास्त्रज्ञ आणि मानवतावादी होते. त्यांनी ज्या समाजात जन्म घेतला, त्या समाजाने त्यांना अस्पृश्यतेच्या विळख्यात ढकलले होते, पण त्यांनी त्या विषमतेवर मात करून संपूर्ण मानवजातीला जागवणारा विचार दिला. “जात ही धर्माची देणगी नाही, आणि धर्म जर विषमता शिकवत असेल, तर असा धर्म माणसाचा शत्रू आहे,” अशी ठाम भूमिका त्यांनी घेतली. या विचाराची सर्वात ठोस अभिव्यक्ती म्हणजे त्यांची धर्मांतर घोषणा होय. १९३५ साली झालेल्या येवला येथील त्या परिषदेला हजारो लोक उपस्थित होते. बाबासाहेबांनी त्या दिवशी जाहीर केलं की ‘मी हिंदू धर्माचा जन्माने आहे, पण मृत्यूने नाही.’ ही घोषणा केवळ वैयक्तिक नकार नव्हती, तर संपूर्ण सामाजिक क्रांतीचा प्रारंभबिंदू होती. त्यांनी हिंदू धर्माच्या चौकटीत सुधारणा शक्य नाही, हे ओळखले होते. त्या काळात त्यांनी म्हटले होते की, ‘आपण या धर्मात राहिलो, तर आपल्याला कधीच समानता आणि सन्मान मिळणार नाही. त्यामुळे आपल्याला हा धर्म सोडून जाणे भाग आहे.’ त्या घोषणेने भारतीय समाजात एक गडगडाट केला. उच्चवर्णीय धार्मिक शक्ती हादरल्या, आणि दलित समाजात एक नवसंजीवनी निर्माण झाली.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी धर्मांतराची घोषणा केली, पण ते कोणत्या धर्मात जाणार हे त्या वेळी निश्चित केले नव्हते. कारण त्यांच्यासाठी धर्म बदलणे म्हणजे श्रद्धा बदलणे नव्हते; ते एक विचारांतर होते, अन्यायाच्या प्रणालीपासून मुक्त होण्याची प्रक्रिया होती. पुढील दोन दशकांत त्यांनी ख्रिश्चन, इस्लाम, शीख, बुद्ध, इत्यादी धर्मांचा सखोल अभ्यास केला. त्यांना असा धर्म हवा होता जो माणसाला समानतेने वागवेल, बुद्धीला स्वातंत्र्य देईल आणि जीवनात नैतिकतेचा अधिष्ठान देईल. अखेरीस त्यांनी बौद्ध धम्माची निवड केली, कारण बुद्ध धम्मात तर्क, करुणा, समता आणि अहिंसा ही मूल्ये होती, जी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या तत्त्वज्ञानाशी पूर्णतः जुळणारी होती. पण १९३५ ची ती घोषणा हेच खरे टर्निंग पॉइंट ठरले. त्या दिवशी त्यांनी दलित समाजाला जागवले की गुलामी ही केवळ सामाजिक किंवा आर्थिक नाही, ती मानसिक आहे, आणि त्या मानसिक गुलामीतून मुक्त होण्यासाठी धर्मांतर हे आवश्यक आहे. धर्मांतर म्हणजे नव्या समाजरचनेची पायाभरणी आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी धर्माला एक सामाजिक संस्था म्हणून पाहिले. त्यांच्या मते, “धर्म जर मानवी मूल्यांना तोडत असेल, तर तो समाज नष्ट करतो.” म्हणून त्यांनी धर्मांतराला सामाजिक सुधारणा म्हणून मांडले, आणि त्यामुळे ही चळवळ धार्मिक स्वरूपाची असली तरी तिचा मूळ गाभा हा सामाजिक न्याय आणि मानवमुक्ती होता. १३ ऑक्टोबरची ती घोषणा झाल्यानंतर भारतातील दलित, शोषित, वंचित वर्गात नवा आत्मविश्वास निर्माण झाला. लोकांना आपल्या दु:खाचे मूळ धर्मातील विषमतेत असल्याचे उमगले. हजारो कार्यकर्त्यांनी बाबासाहेबांच्या विचारांचा प्रचार सुरू केला. त्यांच्या या विचारसरणीला अनेकांनी धार्मिक विरोधही केला, पण सामाजिक परिणाम मोठे झाले. हिंदू धर्मातील सुधारकांना जातीसंस्थेवर विचार करावा लागला. देशभरात समता, बंधुता, आणि धार्मिक स्वातंत्र्यावरील चर्चा सुरू झाल्या. हे सर्व त्या एका घोषणेचे सामाजिक परिणाम होते.
१४ ऑक्टोबर १९५६ रोजी अखेर बाबासाहेबांनी नागपूर येथे दीक्षाभूमीवर लाखो अनुयायांसह बौद्ध धर्म स्वीकारला. त्या दिवशी त्यांनी “मी बौद्ध धर्म स्वीकारतो” असे म्हणताना समाजाला नव्या युगात नेले. हे धर्मांतर केवळ धार्मिक नसून, तो एक सांस्कृतिक आणि नैतिक पुनर्जन्म होता. “धम्मचक्र प्रवर्तन दिन” म्हणून आजही १४ ऑक्टोबर साजरा केला जातो, पण त्याची बीजे १३ ऑक्टोबर १९३५ च्या घोषणेतच पेरली गेली होती. म्हणूनच १३ ऑक्टोबरचा दिवस हा भारतीय सामाजिक परिवर्तनाच्या इतिहासात अनन्यसाधारण महत्त्वाचा आहे. या घोषणेने धर्म आणि समाज यांच्यातील नाते पुन्हा परिभाषित केले. धर्म हा माणसासाठी असावा, समाजाच्या शोषणासाठी नव्हे, हे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी जगाला दाखवले. त्यांनी धर्मांतराच्या माध्यमातून “मानवधर्म” या संकल्पनेचा उदय घडवला. त्यांच्या मते, खरा धर्म तोच जो माणसाला विचार करण्याचे स्वातंत्र्य देतो, स्त्री–पुरुष समानतेचा आदर करतो, आणि अहिंसेच्या मार्गाने समाजात न्याय निर्माण करतो. बौद्ध धम्माने हे सर्व मूल्ये दिली, आणि म्हणून त्यांनी तो स्वीकारला. धर्मांतर म्हणजे नव्या जीवनाचा मार्ग, नव्या मूल्यांचा अंगीकार, आणि नव्या सामाजिक व्यवस्था निर्माण करण्याचा संकल्प होय.
आज ८९-९० वर्षांनंतरही त्या घोषणेचे महत्त्व कमी झालेले नाही. भारतीय समाज अजूनही जात, धर्म, आणि वर्ण यांच्या भिंतींमध्ये अडकलेला दिसतो. सामाजिक न्यायाची लढाई अजून अपूर्ण आहे. अनेक ठिकाणी दलितांवर अत्याचार, अस्पृश्यतेचे प्रकार, धार्मिक द्वेष, आणि विषमता कायम आहे. या पार्श्वभूमीवर धर्मांतर घोषणा वर्धापनदिन आपल्याला पुन्हा एकदा आत्मपरीक्षण करण्यास भाग पाडतो की आपण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या त्या संदेशापासून किती दूर गेलो आहोत? धर्मांतर घोषणा म्हणजे फक्त धार्मिक पातळीवरील बदल नव्हता, तो मानसिक आणि सामाजिक परिवर्तनाचा शंखनाद होता. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या विचारात धर्म म्हणजे मानवकल्याणासाठी असलेली नैतिक व्यवस्था. त्यांनी धर्माला शोषणाचे साधन नव्हे, तर परिवर्तनाचे साधन बनवले. म्हणूनच हा दिवस स्मरण करून देतो की खरी क्रांती मनात घडते, धर्म बदलला तरी जर विचार बदलला नाही, तर समाज बदलणार नाही. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी म्हणूनच सांगितले होते, “मी धर्म बदलतोय, पण माझे उद्दिष्ट माणूस बदलणे आहे.”
या घोषणेनंतर बौद्ध चळवळ महाराष्ट्रात आणि भारतभर फोफावली. लाखो लोकांनी बौद्ध धर्म स्वीकारला, शिक्षण, जागृती आणि आत्मसन्मान यांचा स्वीकार केला. पण आंबेडकरांची अपेक्षा केवळ धर्मांतरापुरती नव्हती; ती होती विचारांतराची. आज आपल्याला त्या विचारांतराला नव्या पिढीपर्यंत पोहोचवायचं आहे. बौद्ध धर्मातील त्रिशरण आणि पंचशील ही तत्त्वे, बुद्ध, धम्म आणि संघात शरण जाणे; हत्या, चोरी, असत्य, व्यभिचार, आणि मद्यत्याग टाळणे ही केवळ धार्मिक नियम नसून मानवी आचरणाचे मार्गदर्शक आहेत. आंबेडकरांनी हे सामाजिक नैतिकतेचे शास्त्र म्हणून स्वीकारले. धर्मांतर घोषणा वर्धापनदिन साजरा करणे म्हणजे त्या घोषणेच्या भावनेचे पुनरुज्जीवन करणे. या दिवशी देशभरात येवला आणि नागपूर येथे लाखो अनुयायी जमून त्या घोषणेची आठवण करतात. आजच्या काळात धर्मांतर हा शब्द अनेकदा वादग्रस्त ठरतो. काही ठिकाणी राजकीय हेतूने या विषयाचा गैरवापर केला जातो. पण आंबेडकरांचे धर्मांतर हे कुठल्याही धार्मिक प्रलोभनामुळे नव्हते; ते बौद्धिक आणि नैतिक निर्णय होते. त्यांनी धर्मांतराला वैचारिक मुक्तीचा मार्ग बनवला. त्यांच्या मते, खऱ्या अर्थाने धर्मांतर म्हणजे मनुष्याच्या आत्मसन्मानाचा पुनर्जन्म होय. म्हणूनच धर्मांतर घोषणा वर्धापनदिन हा दिवस आपण “माणूसपणाचा उत्सव” म्हणून साजरा केला पाहिजे.
आज देशात आणि जगात असहिष्णुतेचे, धार्मिक द्वेषाचे वातावरण वाढत आहे. अशा वेळी डॉ. आंबेडकरांची धर्मांतर घोषणा आपल्याला पुन्हा “मानवतेचा धर्म” शिकवते. ती सांगते की “धर्म जर विभाजन निर्माण करत असेल, तर तो धर्म नाही; जो एकता आणि करुणा निर्माण करतो, तोच खरा धर्म आहे.” धर्मांतर घोषणा म्हणजे विभाजन नव्हे, तर एकात्मतेचा नव्या स्वरूपातील प्रयत्न आहे. ती व्यक्तीला विचारशील बनवते, आणि समाजाला समतेकडे नेते. आजच्या पिढीसमोर नवे प्रश्न आहेत, धर्माच्या नावावर हिंसा, राजकारणातील द्वेष, जातीय गटबाजी, आर्थिक विषमता, स्त्रीविषयक असमानता. या सर्व समस्यांवर उपाय म्हणून आंबेडकरांनी दिलेला मार्ग अजूनही तितकाच प्रभावी आहे: “शिका, संघटित व्हा आणि संघर्ष करा.” धर्मांतर घोषणा वर्धापनदिन आपल्याला आठवण करून देतो की या संघर्षाची दिशा केवळ राजकीय नाही, ती मानसिक आणि नैतिक असली पाहिजे. प्रत्येक व्यक्तीने स्वतःच्या जीवनात समतेची, करुणेची आणि न्यायाची मूल्ये अंगीकारली, तर खरी “धम्मक्रांती” घडेल.
-डॉ. राजेंद्र बगाटे
